Bonobo, jedne z naszych najbliższych żyjących krewnych w świecie zwierząt, wykazują zdolność do pomagania innym w sytuacjach, w których dostrzegają ich brak wiedzy. Jest to istotny dowód na to, że potrafią rozumieć stany mentalne innych istot, co naukowcy określają mianem teorii umysłu.
Teoria umysłu, czyli zdolność do myślenia o tym, co może myśleć inna osoba, jest kluczowym elementem ludzkiej interakcji społecznej. Pozwala nam zrozumieć, że inni ludzie mogą mieć różne przekonania, perspektywy czy poziomy wiedzy, co stanowi podstawę ludzkiej empatii i zdolności do współpracy. Jednak pytanie, czy podobna zdolność występuje u innych gatunków, takich jak wielkie małpy, od lat wzbudza kontrowersje w środowisku naukowców.
Badania przeprowadzone do tej pory sugerowały, że pewne elementy teorii umysłu mogą być obecne u nieludzkich prymatów. Na przykład, dzikie szympansy obserwujące węża (nawet sztucznego) często ostrzegają inne osobniki w grupie, które mogą nie wiedzieć o jego obecności. Jednak w środowisku laboratoryjnym brakowało jednoznacznych dowodów na to, że prymaty potrafią zrozumieć odmienny punkt widzenia i podjąć odpowiednie działania w odpowiedzi na tę wiedzę.
Zespół badaczy z Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa, prowadzony przez Luke’a Townrowa i Christophera Krupenye, postanowił to zweryfikować w kontrolowanym eksperymencie. W badaniu wzięły udział trzy samce bonobo z ośrodka badawczego Ape Initiative w stanie Iowa. Celem eksperymentu było sprawdzenie, czy bonobo potrafią rozpoznać brak wiedzy u człowieka, z którym współpracowali, a następnie wskazać niezbędne rozwiązanie zadania.
Podczas eksperymentu bonobo oraz badacz znajdowali się po obu stronach stołu, na którym umieszczono trzy odwrócone plastikowe kubki. Drugi badacz najpierw ukrywał smakołyk, np. winogrono, pod jednym z kubków, ukrywając ten proces za barierą. Dwa scenariusze testowały różne poziomy wiedzy badacza: w scenariuszu „znajomości” bariera posiadała okno, przez które badacz mógł widzieć ukrywanie smakołyku, natomiast w scenariuszu „niewiedzy” jego widok był całkowicie zasłonięty. Jeśli badacz wskazywał prawidłowy kubek, smakołyk wędrował do bonobo, co stanowiło motywację dla małpy do współpracy.
Naukowcy zbadali, czy bonobo wskazywały na właściwy kubek oraz jak szybko podejmowały decyzję po usunięciu bariery w obu scenariuszach. Wyniki pokazały, że bonobo potrzeba było średnio o 1,5 sekundy mniej na wskazanie rozwiązania w sytuacji „niewiedzy” oraz że częściej angażowały się w tego typu wskazania – o około 20% więcej niż w przypadku scenariusza „znajomości”. Wyniki te sugerują, że bonobo potrafią wykorzystywać zrozumienie perspektywy innej istoty do podejmowania działań, co wcześniej było uznawane za poza ich zasięgiem poznawczym.
Eksperyment ten ma ogromne znaczenie dla dalszego rozumienia zdolności poznawczych wielkich małp. Jak zauważa Zanna Clay z Uniwersytetu Durham, wyniki wspierają wcześniejsze obserwacje z życia dzikich bonobo, choć należy wziąć pod uwagę, że badane osobniki zostały wychowane w silnie zantropomorfizowanym środowisku, co mogło wpłynąć na ich zdolności. Niemniej jednak wyniki wskazują, że zdolność rozpoznawania różnic w stanie wiedzy innych jest potencjalnie zakorzeniona w biologii tych zwierząt – a co za tym idzie, w biologii naszego wspólnego przodka.
Badanie zyskuje dodatkowy wymiar w kontekście ludzkiej ewolucji. Jak zauważa Laura Lewis z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, odkryta zdolność do rozpoznawania niewiedzy innych mogła być kluczowa dla przetrwania naszych przodków. Dzięki niej mogli oni efektywniej współpracować, komunikować się i wspólnie podejmować decyzje dotyczące fundamentalnych kwestii, takich jak lokalizacja pożywienia. Ta zdolność mogła zatem odegrać istotną rolę w kształtowaniu społecznych struktur ludzkich praprzodków.
Odkrycia te nie tylko rzucają nowe światło na zdolności poznawcze bonobo, ale również wzbogacają naszą wiedzę o ewolucji ludzkich zdolności społecznych. Badania takie jak te podkreślają, jak wiele wspólnych korzeni łączy nas z innymi wielkimi małpami, a jednocześnie otwierają nowe pytania dotyczące fundamentów naszej empatii i współczucia.
